Miejscowości

Borowno

Pośród najstarszych wsi w tej części kraju, dawnością wyróżnia się Borowno. Nazwa osady występuje w dokumencie patriarchy jerozolimskiego Monacha dla klasztoru bożogrobców w Miechowie, datowanego na Rok Pański 1198. Ile miejscowości w Polsce może poszczycić się tak dawną metryką? Wspomniany dokument poświadcza, że właściciel Borowna, o imieniu Kagnimir, wymienił tę wieś, wraz z Kamionem, na Żytno. Kolejna wzmianka o Borownie pochodzi z roku 1275, kiedy to biskup wrocławski Tomasz skarżył się arcybiskupowi Janowi na niesforne rycerstwo księcia Bolesława Wstydliwego. Pośród winnych splądrowania biskupich włości wymieniony został pan na Borownie zwany „Stralco”, któremu przypisano nawet urząd sędziego. Nazwa osady Borowno wskazywała miejsce położone pośród borów – pozostaje więc wspomnieniem dużego zalesienia owej okolicy. Jest to nazwa topografczna, utworzona od flory, podobnie jak Bukowno czy Jaworzno. Zatem w osadzie rodzącej się pośród borów ulokowano najstarszą parafię pod patronatem św. Wawrzyca. Jej zasięg był początkowo bardzo rozległy, być może obejmując także osady, które w przyszłości weszły w skład parafi Mykanów. Według „Księgi beneficjów archidiecezji gnieźnieńskiej” prymasa Jana Łaskiego, w XVI wieku parafia w Borownie grupowała miejscowości: Zdrowa, Nieznanice, Witkowice, Chorzenice, Kościelec, Lubojnę, Lubojenkę, Radostków, Kokawę, Grabową, Bogusławice i Jacków – do których później doszły Jamno i Łochynia. Granice tej parafi dochodziły więc pod samą Częstochowę. Pierwotny, drewniany kościół przebudowany został w XVII wieku, zyskując formę okazalszą, ale w dalszym ciągu drewnianą. Tę świątynię konsekrował w 1688 roku biskup kamieniecki Jerzy Denhoff. Obecny kościół murowany powstawał w latach 1845-1846. Pobudowano go w miejscu, w którym od stuleci znajdował się Dom Boży.

Poczynając od XIV wieku źródła wspominają całą „galerię” prywatnych właścicieli Borowna, rekrutujących się z osiadłego na tej ziemi rycerstwa. W czasach panowania Kazimierza Wielkiego w 1362 roku Borownem włada rycerz Ninogniew zwany Kotek, w roku 1373 niejaki Jaśko, natomiast w końcu XIV i pierwszej połowie XV wieku w osadzie swoje gniazdo rodowe znalazła rycerska rodzina herbu Śrzeniawa. Pośród tychże z Borowna w latach 1382-1401 pisał się Bienik, w latach 1387-1424 Michał, natomiast od 1401 roku w zapiskach występuje jego brat Marcin, pełniący urząd starosty bolesławieckiego. W latach 1414-1417 wspomniani bracia podzielili się majątkiem. Córką starosty Marcina była Beata, matka słynnego dziejopisa Jana Długosza, wydana za burgrabiego pobliskiego zamku w Brzeźnicy Jana z Niedzielska, herbu Wieniawa. Beata z Borowna zmarła w 1429 roku i pochowana została wraz z mężem w Wieluniu.

Współczesne sołectwo Borowno zamieszkuje 1351 osób. Na jego terenie zarejestrowano 272 gospodarstwa rolne.

 

Mykanów

Z XIII wieku doszła do nas najwcześniejsza informacja o osadzie Mykanów. W styczniu 1262 roku Piast wielkopolski, Bolesław Pobożny, podczas zjazdu w Iwanowicach z księciem Bolesławem Wstydliwym i arcybiskupem gnieźnieńskim Januszem, nadał klasztorowi Panien Klarysek w Zawichoście wsie: Mykanów, Rybną oraz Pławno. Darowiznę w 1264 roku zatwierdził papież Urban IV. Od tego czasu Mykanów, wraz z Rybną (później też z Cykarzewem), stanowiły własność klasztorną, albowiem jeszcze w średniowieczu wymienione osady weszły w skład majętności tychże Klarysek zgromadzonych w klasztorze św. Andrzeja w Krakowie. Miejscowa parafia mogła więc być erygowana na przełomie XII i XIII wieku. Nazwa „Mykanów” posiada cechy toponimu dzierżawczego i oznacza miejsce będące w posiadaniu człowieka nazywanego skróceniem imienia Mikołaj (Mik, Miko, Mika – to najczęściej w średniowieczu stosowane skróty owego imienia).

Mimo przynależności do klasztoru św. Andrzeja w Krakowie arcybiskup gnieźnieński Dobrogost nadał w 1396 roku dziesięcinę z Mykanowa kościołowi w odległym Moskorzewie. Decyzję tę akceptował nieco później arcybiskup Mikołaj Trąba. Kościół parafialny pierwotnie przybrał wezwanie św. Marii Magdaleny i św. Wawrzyca, co wskazuje na jego bardzo dawne tradycje. Za czasów arcybiskupa Jana Łaskiego parafia nie przedstawiała się zbyt okazale. Oprócz samego Mykanowa w jej skład wchodziły: Cykarzew i Rybna, do których później doszły Broniszew i Klekoty – a także odłączone od parafi Borowno: Kokawa i Radostków.

Pierwotny kościół był drewniany. Wspomina go już w XV stuleciu Jan Długosz. Świątynia podupadła ze staroci w XVIII wieku, zatem ruiny trzeba było rozebrać i postawić nowy kościół od podstaw (1725 roku). Tę budowlę wykonano z modrzewia, w znacznym stopniu ze środków mieszczanina i znanego malarza częstochowskiego Szymona Przypkowicza. Pozbawiony po kasacie dóbr zakonnych Klarysek środków, mykanowski kościół szybko jednak zniszczał, a w 1835 roku został rozebrany. W następnym roku wybudowano nowy obiekt sakralny, murowany i usytuowany w miejscu dawniejszej świątyni. Jego wykoczenie i wyposażenie trwało jednak do początków naszego stulecia. Konsekrowany przez biskupa wrocławskiego Stanisawa Zdzitowieckiego, w 1903 roku przybrał wezwanie św. Leonarda Opata.

Przekazy źródeł historycznych o rozmiarach wsi Mykanów są dość zaskakujące. W świetle ksiąg beneficjów Jana Dugosza i Jana Łaskiego, u schyłku średniowiecza i na progu czasów nowożytnych była to osada bardzo duża, świadcząca dziesięcinę z ponad 30 łanów uprawnych. Na początku XVI wieku powstał tu folwark, do którego przypisano 2 łany. We wsi istniała karczma. Jeszcze w 1552 roku egzystowało w niej 21 kmieci, ale lustracje rewizorów królewskich z lat 1564 i 1569 wspominają tylko 9 kmieci mykanowskich, gospodarujących na 6 łanach. Nasuwa się więc przypuszczenie, że wieś w okresie dobrej koniunktury gospodarczej dotknął bliżej nam nieznany kataklizm. Regres utrzymywał się długo, bowiem w 1660 roku wciąż gospodarowano na 6 łanach, natomiast 25 ról stało pustych. Lustracje wspominają, że ludność Mykanowa zobowizana była do świadczenia tzw. „stacji”, czyli do utrzymywania monarszego orszaku, jeżeli Jego Królewska Mość przebywa w tej okolicy. W takich przypadkach dawali kmiecie po korcu owsa miary brzeźnickiej i wołu. Wykorzystywano ich też do pewnych robót przy naprawach zamku królewskiego w Brzeźnicy.

Istotny rozwój przechodziła osada w XIX wieku. Po konfiskacie dóbr klasztoru św.Andrzeja władze zaborcze włączyły Mykanów oraz pozostałe wsie klasztorne do dóbr rządowych. W 1827 roku we wsi doliczono się 46 domów i 291 mieszkańców, natomiast w drugiej połowie tego stulecia domów było już 67, zaludnienie wzrołso do 449 osób. Po upadku Powstania Styczniowego dobra mykanowskie (majorat) władze carskie nadały generałowi Pawłowowi. Na folwark skadało się 7 domów, w których żyło 30 mieszkańców. W okresie międzywojennym na rozwiniętą osadę obok starego Mykanowa składały się jeszcze Mykanów Kolonia i Mykanów Okupniki. W 1933 roku łącznie istniały na tym terenie 134 domy. Ludność podówczas liczyła 485 osób. Wspócześnie liczba mieszkańców sołectwa zbliża się do 1000.

 

Rybna

Bliskie sąsiedztwo oraz pozostawanie przez wieki we wspólnej strukturze dóbr klasztoru klarysek, szczególnie mocno z dziejami Mykanowa splatało losy Rybnej i Cykarzewa. Pierwsza z tych osad zapisana została w dyspozycji wspomnianego dokumentu księcia Bolesawa Pobożnego z 1262 roku – i później wielokrotnie potwierdzona jako wieś klasztorna (przynależna do parafi mykanowskiej). Ponieważ grunty wsi przecinała Kocinka, połowa należała do województwa sieradzkiego, połowa zaś do województwa krakowskiego. Nazwa „Rybna” w przeszłości używana w formie „Rybno”, wskazuje miejsce obfitujące w ryby, jest więc przez językoznawców zaliczana do grupy nazw topograficznych. Jej wczesne występowanie pozostaje dowodem, iż od najdawniejszych czasów, w związku z przepływającymi tutaj wodami Kocinki i Skawicy, prowadzono gospodarkę rybną. Była to zrazu osada dość niewielka, skoro lustracje z XVI i XVII wieku niezmiennie wyliczają tylko 4 kmieci, z których każdy gospodarował na 1 łanie – oraz 4 zagrodników. Na gruntach wsi Rybna już w XVIII wieku wykształciło się „pustkowie Przedkocinne”, niewielkie, złożone z kilku chałup osiedle. Po rozbiorach, podobnie jak Mykanów, Rybną włączono do dóbr rządowych. Z czasem rozwinęła się w pewnym oddaleniu Rybna Nowa. W 1939 roku wieś Rybna liczyła 79 domów i 463 mieszkańców, Rybna Nowa natomiast 7 domów z 36 mieszkańcami. Po wojnie, w latach 1949-1950 mieszkańcy wsi wybudowali kaplicę, w której od 1969 roku ulokowano wikariat terenowy. W 1977 roku biskup częstochowski Stefan Bareła powołał parafię w Rybnej, do której weszły: Rybna Nowa, Nowy Kocin, część Kokawy, Błeszyńskie i Przedkocin. Od 1991 roku rozpoczęto wznosić budynek nowego kościoła, który stał się sanktuarium Matki Boskiej Fatimskiej. Współcześnie ludność sołectwa Rybna (z Rybną Nową) zbliża się do 700 mieszkańców i 230 gospodarstw.

 

Cykarzew

Cykarzew w grupie osad klasztornych występuje najpóźniej. Wieś wspominają dokumenty arcybiskupa gnieźnieńskiego Dobrogosta (z 1396 roku) i biskupa krakowskiego Piotra Wysza, (1398 r.). Wówczas najwyżsi dostojnicy kościelni, na prośbę podkanclerzego Królestwa – Klemensa z Moskorzewa herbu Pilawa, przeznaczyli dziesięcinę z Cykarzewa, Grabowej, Mykanowa i Rudnik dla kościoła wzniesionego przez Klemensa w jego gnieździe rodowym, czyli w Moskorzewie. Decyzję tę zatwierdził przed 1422 rokiem arcybiskup Mikołaj Trąba. Przynależność do klasztoru św. Andrzeja w Krakowie poświadczył Jan Dugosz, który wspominał o gospodarowaniu w Cykarzewie na 20 łanach oraz trzech tutejszych karczmach (wieś wszak leżała przy gościńcu z Częstochowy do Brzeźnicy). Staropolskie lustracje notują 18 łanów i młyn, w 1564 roku we wsi żyło 27 kmieci. Dziesięć lat póniej dzierżawiąca od klarysek miejscowy folwark pani Postępalska wzniosła w Cykarzewie drewnianą kaplicę, wykończoną następnie sumptem Piotra Pieniążka. Ten obiekt spłoną jednak w 1768 roku, ale w roku następnym został gruntownie odbudowany. Owa kaplica w 1880 roku rozbudowana została do wielkości kościoła, co umożliwiło erygowanie tutejszej parafii pod wezwaniem św. Stanisława. Cykarzew stał się ośrodkiem parafialnym w 1908 roku. Gdy dziewiętnasto-wieczna świątynia okazała się zbyt ciasna w roku 1938 przystąpiono do budowy obecnego kościoła, poświęconego już w czasie okupacji hitlerowskiej (8.V.1941 r.). W 1864 roku w Cykarzewie ustanowiono szkołę gminy. W tym czasie nadzorcą nad wszystkimi szkołami w gminie był Marcin Jończyk z Cykarzewa.

Rozwój demograficzny zespołu osad (Cykarzew Stary, Cykarzew Kolonia północna i Cykarzew Kolonia południowa) postępował szczególnie w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, z tym, że najludniejsze zgrupowanie ludności powstało na terenie Cykarzewa Północnego. W 1880 roku łącznie stały na tym obszarze 102 domy, które dawały miejsce zamieszkania ponad 540 osobom. Przed II wojną światową (w 1933 roku) Cykarzew Stary posiada 48 domów i 331 mieszkańców, Cykarzew Kolonia południowa 45 domów i 310 mieszkańców, natomiast Cykarzew Północny 134 domy i 972 mieszkańców. Łącznie żyło tu więc ponad 1600 osób, a przyrost ludności w Cykarzewie Północnym niewątpliwie był następstwem przebiegu linii kolejowej. Dzisiaj egzystują dwa sołectwa: Stary Cykarzew – z prawie 600 mieszkańcami i Cykarzew Pónocny, liczący w 1993 roku 843 mieszkańców.

Nazwa tej starej osady (zapisana w najdawniejszych dokumentach jako „Cikarzow”, „Czikarzow”) jest dość niejasna. Niewątpliwie utworzona została od wyrazu „cikaś” (czyli cykaś) i posiada cechy nazw dzierżawczych. Czy jednak istotnie oznacza włacicieli przezywanych „Cikarz”, czy raczej faunę tej okolicy, która wydawała charakterystyczne dźwięki – czyli „cykała” – tego jednoznacznie stwierdzić nie można.

 

Broniszew Stary i Nowy, Jamno, Osiny, Adamów, Rusinów

Na północ od Cykarzewa krańce gminy Mykanów wyznacza szereg młodszych miejscowości: Stary i Nowy Broniszew , Adamów i Rusinów. Początki osady Broniszew w świetle źródeł historycznych nie przedstawiają się zbyt jasno. Miejscowość na arenę dziejową wyłania się stosunkowo późno, przynależąc w okresie staropolskim do parafii Mykanów. Dzierżawcza nazwa urobiona została od nazwy osobowej „Bronisz” i jeszcze w XIX wieku brzmiała „Broniszów” lub Broniczów. Słowiańskie imię Bronisz (skrócenie od Bronisława) notowane jest wszak już w zapisie z 1173 roku. Osada Broniszów (Stary) zapewne wykształciła się również w średniowieczu, chociaż przez kilka stuleci swej egzystencji nie osiągnęła znaczniejszych rozmiarów. Jeszcze w 1827 roku liczyła z przyległością Klekot 18 domów i 175 mieszkańców. Na przełomie XIX i XX wieku na miejscu dawnego pustkowia broniszewskiego wykształciła się osada Kolonia Broniszew, która dała początki wsi Nowy Broniszew. Dzisiaj obie osady stanowią odrębne sołectwa. W Broniszewie Starym około 1993 roku mieszkało ponad 650 mieszkańców, dysponujących prawie 180 gospodarstwami. W sołectwie Broniszew Nowy znalazły się osady Adamów, Jamno, Osiny i Rusinów. Łącznie w wymienionych miejscowościach zamieszkuje ponad 600 mieszkańców w 146 gospodarstwach.

Punkty osadnicze Adamów i Jamno istniały już w okresie przedrozbiorowym. Pierwszy z nich to typowa osada folwarczna, określana pierwotnie jako „Jadamów”. Położone nad Strugą Jamno z czasem rozwinęło się do rozmiarów niewielkiej wsi. W drugiej połowie XIX wieku mieszkały tu ledwie 64 osoby w 6 zabudowaniach, w tym 2 należących do folwarku. Wówczas osada przynależała do dóbr Kruszyna, będących majątkiem książąt Lubomirskich. Nazwa Jamno nawiązuje do charakterystycznej topografii terenu, wskazując okolicę, w której występują jamy.

 

Grabowa

W zwizku z akcją przekazywania dziesięciny dla kościoła w Moskorzewie, na karty średniowiecznych dokumentów trafiła również nazwa Grabowej (wlatach 1396-1398). Była to wieś szlachecka, należąca około 1406 roku do rycerza Jakuba. Niebawem wszak stała się własnością sławnej rodziny Długoszów herbu Wieniawa. Najprawdopodobniej w jej posiadanie wszedł już Jan Długosz z Niedzielska koło Wielunia, burgrabia brzeźnickiego zamku i dzierżawca królewskich dóbr skupionych wokół Brzeźnicy. Ów jeden z bohaterów bitwy grunwaldzkiej był mężem wspomnianej Beaty z Borowna. Właśnie na pobliskim zamku w Brzeźnicy przyszedł na świat syn – Jan Długosz (1415-1480) – kanonik krakowski i gnieźnieski, kanclerz i powiernik kardynała Zbigniewa Olenickiego, pod koniec życia arcybiskup nominat lwowski. Jan Długosz był także wychowawcą królewiczów, sześciu synów Kazimierza Jagiellończyka, ale pośmiertną sławę zapewnia mu twórczo historyczna, z dwunastoma księgami „Roczników czyli Kronik Sławnego Królestwa Polskiego” na czele. Tak się złożyło, że Jan Długosz – historyk miał dziewiciu braci, wszystkich o imieniu Jan (!), chociaż niektórzy używali formy Janusz. Do kilku z nich po śmierci ojca należała wieś Grabowa. W 1445 Zygmunt Biel pozywał aż czterech Janów Długoszów z Grabowej (niewątpliwie braci historyka) o zwrot 500 grzywien, które pożyczył ich ojcu. Jednak już przed rokiem 1460 Grabowa dostała się w ręce Marcina i Jana herbu Śrzeniawa, zapewne krewnych Beaty z Borowna. Z tychże Jan Grabowski w 1502 roku sprzedał część Grabowej Andrzejowi z Bogusławic. W roku 1552 dziedzicami wsi byli Jakub i Piotr Grabowscy herbu Orla, po których to dziedziczyli potomkowie Jakuba. Gdy w XVII wieku rodzina Grabowskich wymarła, ich dobra przejęli spowinowaceni z nimi sukcesorzy z innych rodzin szlacheckich.

Nazwa osady „Grabowa”, zapisywana też jako „Grabów”, także należy do grupy nazw dzierżawczych, urobionych od określenia człowieka, lub grupy ludzi. Nazwa Grabowa oznacza więc osadę dzierżoną niegdyś przez jakiegoś Graba, ewentualnie kilku Grabów. Nazwa powstałej później kolonii Grabówka jest oczywiście zdrobnieniem nazwy macierzystej wsi Grabowa. W czasach Jana Długosza osada rozciągała się na powierzchni 6 łanów – później wspomniano jedynie 4 łany uprawne – a w 1552 roku żyło tu 10 kmieci. W niewielkiej wsi funkcjonował jednak młyn. Podczas rozbiorów wieś i folwark należały do dóbr Borowno. Wieś w 1827 roku liczyła 167 mieszkańców, żyjących w 24 domach. Współczesna gromada zespala prawie 100 gospodarstw i niewiele poniżej 300 mieszkańców.

 

Łochynia

W bezpośrednim sąsiedztwie Grabowej leży posiadająca równie dawną metrykę osada Łochynia, która odnotowana została w roku 1381. Wówczas sołtys z sąsiedniego Kościelca otrzymał łąkę między Moczydłem a Łochynią. W XV wieku dziesięcinę z tej wsi także odprowadzano do kościoła w Moskorzewie. Była to osada zapewne niewielka, zorganizowana na gruntach Grabowej lub Mykanowa. Wieś w XVI wieku poważnie podupadła. Z 1592 roku pochodzi informacja, że osada Łochynia „całkowicie opustoszała”. Odrodziła się jednak jako „Lubochnia” lub „Luchynia”. W 1884 roku Łochynia była niewielką wsią z folwarkiem, w której stało 14 domów z 83 mieszkańcami. W folwarku mieszkało 12 osób w dwóch budowlach. Współcześnie sołectwo Łochynia zamieszkuje prawie 250 osób. Nazwa miejscowa jest dość wieloznaczna, ale najprawdopodobniej utworzono ją od charakterystycznej flory, łochyni czyli włochyni, dziko rosnącej rośliny. Była by to zatem nazwa topograficzna.

 

Kokawa

Do prywatnych właścicieli ziemskich należą zespół wsi położonych na południowy zachód od kompleksu dóbr klasztoru św. Andrzeja z Krakowa: Radostków, Kokawa, Lubojna i Lubojenka. Wszystkie te osady ukształtowały się także w średniowieczu – a pierwsze o nich wzmianki pochodzą z XIV-XV wieku. Najwcześniej wspomniana została Kokawa, którą wymienia dokument księcia Władysawa Opolczyka z 1373 roku. Wówczas książę potwierdził, że rycerz Bienik herbu Śrzeniawa (z Borowna?) sprzedał tę wieś rycerzowi Balonowi. Z czasem, w bliżej nieznanych okolicznościach, właścicielką osady została księżna Helena (Jolanta), córka pochodzcego ze śląskiej linii Piastów księcia cieszyńskiego Kazimierza I, będąca księżną klasztoru św. Andrzeja w Krakowie. Księżna Helena przed śmiercią podarowała Kokawę swojemu klasztorowi, powiększając tym sposobem mykanowski kompleks dóbr Panien Klarysek. Donację poświadczył w 1403 roku biskup krakowski Piotr Wysz. Od tego czasu wieś przechodziła wspólne koleje losu z Mykanowem i Cykarzewem. W drugiej połowie XV wieku osada obejmowała 6 łanów uprawnych, ale w 1553 roku odnotowano jedynie 2 łany. Jest to jednak zapis niedokładny, albowiem rok wcześniej w Kokawie wspomina się 6 osiadłych kmieci. Po przejściu w XIX wieku do dóbr rządowych wieś rozwinęła się nieznacznie. W 1882 roku grunty dworskie zostały rozparcelowane i podzielone na kolonie. Wówczas w Kokawie istniało 25 domów, a ludność wynosiła 144 mieszkańców. Wzrost liczby zabudowań i zaludnienia nastpił w pierwszych dziesięcioleciach naszego stulecia. W 1933 roku mieszkało tu 475 osób w 66 domach. Wspócześnie szacuje się sołectwo Kokawa na 160 gospodarstw i 585 mieszkańców. Nazwa osady urobiona najpewniej została od staropolskiego słowa „kokaś” (piaś, gdakaś). Posiada więc cechy nazwy topograficznej, wskazującej miejsce charakterystyczne pianiem, czy gdakaniem zgromadzonego na nim ptactwa.

 

Lubojna

Z losami posiadłości klasztornych w pewnym stopniu wiąże się pierwsza wzmianka o rycerskiej wsi Lubojna. Pod rokiem 1407 występuje bowiem zapiska, że właciciel Lubojny, Semko, obłożony został ekskomuniką za złupienie dóbr klasztoru św. Andrzeja, czyli pobliskiej własności Panien Klarysek! W źródłach XV-wiecznych wieś nazywana jest Lubojną Dużą, w odróżnieniu od pobliskiej Lubojny Małej, określanej z czasem Lubojenką. Nazwa miejscowa „Lubojna” (Luboyna) utworzona została od jednej z licznych nazw osobowych, posiadajcych rdzeń „Lubo” (Np. Lubon, Lubom, Luba), częstych skróceń słowiańskiego imienia Lubomir. Jest to nazwa dzierżawcza, oznaczająca osadę człowieka nazywanego zdrobniale „Lubo” czy „Luboy”. Historycznych właścicieli Lubojny Wielkiej i Małej poznajemy począwszy od XV wieku. W 1459 roku Bernard z Lubojny Małej sądził się z Janem Kraszewskim, właścicielem Lubojny Dużej. Owa zapiska sądowa po raz pierwszy poświadcza funkcjonowanie osady Lubojna Mała, czyli Lubojenki. W 1497 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał Lubojnę Małą i Wielką Przedborowi Rokszyckiemu, herbu Pobóg, pisarzowi wieluńskiemu, który w 1516 roku odsprzedał też dobra przedstawicielowi jednej z najbardziej wpływowych rodzin w ziemi wieluńskiej, Wieruszowi z Walichnowów herbu Wieruszowa. Na początku XVI wieku w Lubojnie notowano 7-6 łanów uprawnych, w Lubojence natomiast 1-1,5 łana. W Lubojnie Większej około połowy tego stulecia żyło 14 kmieci i istniał młyn, Lubojenkę podówczas zamieszkiwało tylko 9 kmieci. W oparciu o wspomniane wioski w najbliszym otoczeniu rozwinął się dość złożony zespół osadniczo-gospodarczy, który w XIX (w 1884 roku) stuleciu przedstawia się następujco: na dobra Lubojna składały się wieś (41 domów i 340 mieszkańców); dwa folwarki – Lubojna i Florków (w których łącznie było 7 budynków murowanych i 14 drewnianych); przysiółki (nomenklatury) – Dudki i Tylin, młyn wodny, osada karczemna i dwa stawy. W dobrach lubojeńskich eksploatowano pokłady kamienia wapiennego. We wsi Lubojence mieszkało podówczas 189 mieszkańców w 11 domach. Tutaj także istniał folwark z czterema budynkami, w których pomieszczenie znajdowało 60 osób. Od najdawniejszych czasów obie osady Lubojna należały do stosunkowo odległej parafii w Borownie. Dopiero w 1931 roku biskup częstochowski utworzył w Lubojnie filię, którą w 1933 roku przyłączył do bliższej parafii Biala Górna, natomiast w przededniu II wojny swiatowej (21 sierpnia 1939 roku) erygowano samodzielną parafie lubojenską. Pierwotny budynek kosciola, z malo trwalego muru pruskiego, powstal w latach 1929-1931. Obecna swiatynia wzniesiona zostala na przestrzeni lat 1973-1977 i poświęcona przez biskupa Stefana Barele. Parafii patronuje Najświętsze Serce Jezusowe. Miejscowa szkola posiada ponad stuletnia tradycje, zalozono ją bowiem w latach siedemdziesiatych XIX wieku. Współczesne sołectwo Lubojna zamieszkuje prawie 950 osób. Solectwo Lubojenka liczy dzis ponad 500 mieszkanców.

 

Radostków

Prawie w tym samym czasie co Lubojna ze źródeł historycznych wyłania się inna wieś szlachecka – Radostków. W latach 1411-1412 wspomniany został jej dziedzic Stanisław. W pierwotnych zapiskach nazwa osady brzmi „Radoszkowice”, ale jeszcze w średniowieczu ustaliła się w formie „Radosthkow”. Jeśli w pierwszym przypadku nie zaszła pomyłka, owa nazwa miała cechy patronimiczne i urobiona została od imienia Radosz – oznaczała więc osadę potomków (ludzi) jakiegoś Radosza. Nazwa w formie Radostków jest natomiast dzierżawcza i wskazuje wieś dzierżoną przez człowieka o imieniu Radost. Obie nazwy osobowe, Radosz i Radost, wymienione zostały już w 1136 roku. Około połowy XV wieku osadą władali Mikołaj i Rafał, później – w latach 1458-1461, żona tego drugiego, Małgorzata. Z XVI stulecia doszła wiadomość o dziedzicach Radostkowa, małżeństwie Felicji i Sebastianie Pągowskich. W tym czasie była to wieś niewielka, oszacowana ledwie na 1,5 łana, ale składająca się z ról folwarcznych i kmiecych. Począwszy od XIX wieku osada wykazuje tendencje rozwojowe, a w jej otoczeniu powstają nowe siedliska. Jeszcze w stuleciach poprzednich nad Kocinką pracował młyn, przy którym istniała osada młyńska, przynależna do Radostkowa. W 1827 roku wieś liczyła 30 domów i 275 mieszkańców. Po piędziesięciu latach liczba domów wzrosła do 41, ludność natomiast do 322 osób. W drugiej połowie XIX wieku na dobra Radostków składały się: folwarki Radostków i Nałęcz, osiedle Bentkowskie i Teofilów, piec wapienniczy oraz młyn wodny. W okresie międzywojennym wydzielono 5 osad: Radostków (wieś z 59 domami i 407 mieszkańcami w roku 1933), Radostków-Topolów (9 domów, 43 mieszkańców), Radostków Pustkowie (8 domów, 39 mieszkańców), Radostków Kolonię (66 domów i 456 mieszkańców) oraz Radostków Nałęcz (8 domów i 42 mieszkańców). Sołectwo Radostków liczy obecnie 471 mieszkańców, natomiast sołectwo Radostków Kolonia – 464.

 

Kocin

W południowo-zachodniej części gminy zlokalizowanych jest szereg osad należących niegdyś do ziemi krakowskiej, czyli w przeszłości zaliczanych do Małopolski. Pośród nich największe znaczenie posiadały Kocin i Wierzchowiska.

Osada Kocin rozwinęła się na lewym brzegu Kocinki najpóźniej w XIV wieku. Wieś być może zorganizowana została z inicjatywy księcia Władysława Opolczyka, który w 1373 roku nadał przywilej na sołectwo kocińskie. Wówczas sołtys z łaski księcia otrzymał dwa wolne łany z przymiarkami, młyn z sadzawką, las z łąkami w Kuźniczysku, karczmę z ogrodem i pewne korzyści z kar sądowych (trzeci denar). Nałożono nań jednak obowiązek udziału w wyprawach wojennych na koniu wartym 2 grzywny. Przywilej Opolczyka potwierdził później król Kazimierz Jagiellończyk. Zapiski w dokumentach księcia Władysawa Opolczyka z lat 1373 i 1383 – to najstarsze wzmianki o wsi, która swą dzierżawczą nazwą wzięła od człowieka nazywanego „Kot”. Określenie Kocin (Kocino) oznacza tyle, co osada dzierżona przez pana Kota. Wieś należała zrazu do dóbr książęcych – później królewskich – i przyporządkowana była do niegrodowego starostwa (tenuty) w Krzepicach. Oddawanoją jednak w dzierżawę przedstawicielom stanu rycerskiego – w tym przypadku sławnym Długoszom herbu Wieniawa. Już w 1414 roku dzierżawcą Kocina był Jan Długosz, ojciec historyka, który przekazał tę wieś synowi Janowi Dugoszowi z Grabowej. W 1520 roku wymieniono w Kocinie 16 łanów uprawnych, 2 karczmy i młyn. W roku 1564 odnotowano tu 16 kmieci na 16 łanach obarczonych obowiązkiem odrabiania pańszczyzny na folwarku w Zagórzu koło Kłobucka. Wspomniano też karczmę w Kocinie i miododajne barcie. Później wieś znacznie podupadła. Rewizorzy królewscy w 1660 roku z żalem odnotowali: „Łanów osiadłych przed tym było 16, z których płacili na rok po złotym. Teraz nie masz, jeno półłanków 5, każdy z nich daje po 15 groszy”. W ówczesnym Kocinie obok nielicznych kmieci zamieszkiwało podówczas 4 bartników, 6 zagrodników i 5 chałupników. Lepsze czasy dla Kocina nadeszły w XVIII wieku. Już w 1784 roku wieś liczyła 58 domów i 197 mieszkaców. Niespełna 10 lat póniej domów było już 72, mieszkańców natomiast 342. Ponadto w Kocinie stały: dwór, karczma, browar, młyn i szpital – przytułek dla ubogich. Dalszy wzrost zabudowań i zaludnienia postępował w XIX stuleciu (75 domów i 483 mieszkańców w 1827 roku; 91 domów i 720 mieszkańców w roku 1883). Przy dawnej osadzie ukształtowały się nowe zgrupowania osadnicze: Kocin Kolonia i Kocin Nowy. W 1933 roku Kocin Stary zamieszkiwało 628 osób (w 87 domach), Kocin Nowy 467 osób (w 63 domach) i Kocin Koloni 107 osób (w 16 domach). Dzisiaj dwa sołectwa (Kocin Stary i Nowy) zamieszkuje nieco ponad 700 osób.

 

Wierzchowiska i Wola Hankowska

Położona bliżej Częstochowy wieś Wierzchowisko pierwotnie pojawia się w zapiskach sądowych w 1398 roku. Były to w zasadzie dwie bliskie sobie osady: Wierzchowisko – wieś przynależna do dóbr królewskich z sołectwem – oraz Wierzchowisko Małe, wieś będąca własnością rycerską. Topograficzna nazwa miejscowa, występująca pierwotnie w formie „Wierzchowisko”, określa osadę położoną „na wierzchu”, na wzniesieniu, lub na początku czegoś (na przykad lasu). W naszym przypadku najpewniej związana jest z topografią okolicy, wskazując miejsce na jurajskim wzniesieniu. Królewska wieś Wierzchowisko związana była z kompleksem dóbr z centrum na zamku olsztyńskim i stanowiła część starostwa olsztyńskiego. Bliskie położenie Częstochowy sprawiło, że od najdawniejszych czasów ludność osady przynależała do parafii św. Zygmunta w Częstochowie. W 1564 roku w królewskich Wierzchowiskach 11 kmieci uprawiało 11 łanów i 16 zagonów. We wsi istniał młyn nad zarybionym stawem. Po upływie wieku, łanów rachowano 10, w tym jeden pusty. Staw, o którym wczeniej pisano, że nie można wody spuścić – w 1660 roku „opustoszał”. Pod koniec XVIII stulecia w obu Wierzchowiskach stały 22 domy, dające schronienie 120 mieszkańcom.

Wierzchowisko Małe w pierwszej połowie XV wieku było własnością rycerza Dzietrzycha, odnotowanego już w 1406 roku. Ów Dzietrzych z Wierzchowiska w latach 1423-1430 był wójtem częstochowskim. W roku 1419 wspódziedzicami Wierzchowisk pisali się jeszcze Szymek i Maciej. Z czasem szlachecką część Wierzchowisk dołączyli do swych posiadłości Kiedrzyńscy herbu Ostoja, właściciele sąsiedniej wsi Kiedrzyn. W 1791 roku szlacheckie Wierzchowisko zamieszkiwały 33 osoby w 6 domostwach.

Najbliższą ku północy osadę, Wolę Kiedrzyńską, pierwotnie nazywano „Wolą Wierzchowską”. Ta wieś notowana była w połowie XVI wieku jako własność wspomnianych Kiedrzyńskich, którzy posiadali tu swoje udziały. Poźniej osada przybrała nazwę „Wola Jankowska”, przeksztaconą następnie na Wolę Hankowską. Ponieważ w okresie późniejszym znalazła się w rękach dwóch rodzin szlacheckich, rozdzieliła się na dwie Wole: Hankowską i Kiedrzyską. Jeszcze u schyłku I Rzeczypospolitej częścią wsi dysponował Bartłomiej Trepka, częścią zaś Antoni Ostoja Kiedrzyski. W części tego pierwszego (w Woli Hankowskiej) istniało 14 domów, w tym dwór, browar i karczma – natomiast w części Kiedrzyńskiego (Wólce Wierzchowskiej) stało tylko 6 domów. Bardzo licznie wystpujące na ziemiach polskich określenie osad „Wola” (należące do grupy nazw kulturowych) oznacza wieś, w której osadnicy zwolnieni zostali na określony czas od opłat czynszu i robocizny, co stosowano w okresie lokacji osad na tzw. prawie niemieckim.

Zespół miejscowości w otoczeniu Wierzchowisk rozwijał się szczególnie w dwóch ostatnich stuleciach. Same Wierzchowiska przed wojną składały się z dawnej wsi (103 domy, 411 mieszkańców), Wierzchowisk Pustkowia (11 domów, 83 mieszkańców) oraz Wierzchowisk Koloni (14 domów i 74 mieszkańców). Przylegające dzisiaj do granic administracyjnych Częstochowy sołectwo Wierzchowisko (z Koloni) liczy prawie 680 mieszkańców, natomiast sołectwo Wola Hankowska (z Wolą Kiedrzyską i Antoniowem) zamieszkuje niespełna 600 osób.

 

Kuźnica Kiedrzyńska i Kuźnica Lechowa

W najbliszym sąsiedztwie Woli Hankowskiej, w widłach Kocinki i Sękowicy, rozwinęły się jeszcze 3 osady: Czarny Las, Kuźnica Kiedrzyska i Kuźnica Lechowa. Do kuźniczej osady nad Kocinką odnosi się – być może – dokument Władysawa Opolczyka z 1373 roku, wspominający las i łąki „na Kuźniczysku” w pobliżu Kocina. Kulturowa nazwa „Kuźnica” wspomina jedną z licznych w tej części kraju kuźnic żelaza, albowiem w regionie Częstochowy występowały pokłady rud żelaza, które od pradziejów wydobywano i przetwarzano. W otoczeniu osady znajdował się gaj zwany Stare Borowno, odnotowany w księgach sądowych pod rokiem 1425. W połowie XVI wieku wspominano wciąż pracującą Kuźnicę Kamycką nad stawem zwanym „Kuźniczycko”, niewątpliwie tożsamą z osadą zwaną później Kuźniczką – w końcu Kuźnicą Kiedrzyńską. Podówczas stanowiła ona własność szlacheckiej rodziny Trepków herbu Topór, dziedziców sąsiedniej wsi Kamyk. W 1563 roku do produkcji żelaza używano tu 3 koła wodne – a w samej kuźnicy pracowało 7 robotników. Dziesięć lat później, gdy dziedzic Stanisław Trepka wezwał woźnego sądu grodzkiego z Wielunia, ten „ujżał…, że wymienionej kuźnicy tam już nie ma, a raczej jest opuszczona i zniszczona, na miejscu zaś ukazał się folwark założony przez tego Stanisława Trepkę”. Zatem od schyku XVI wieku na miejscu dawnej kuźnicy rozwijała się wieś, której tylko nazwa (Kuźniczka) wspominała specyfikę tego miejsca w minionych wiekach. Gdy w dobie Sejmu Czteroletniego owa wieś była w posiadaniu Antoniego Ostoi Kiedrzyńskiego liczyła 12 domów (w tym dwór) i 56 mieszkańców. W osadzie funkcjonował browar oraz młyn. Odnotowana również została drewniana kaplica pod wezwaniem Michała Archanioła. Do Kuźniczki pana Kiedrzyńskiego przynależały dwa tak zwane pustkowia, czyli niewielkie osiedla ludzkie pozostające w pewnym oddaleniu. Jedno z nich, położone pośród lasu, zwano Lechowie. W 1790 roku stały tam 3 chałupy. Nazwa wzięła się prawdopodobnie od nazwiska, lub przezwiska, pierwotnych mieszkańców. Niebawem tę osadę określano „Kuźnica Lechowe”, by w końcu rozwijającą się wieś nazwać Lechową Kuźnicą. Stały wzrost zaludnienia postępował tutaj w ciągu XIX i XX wieku. Jeszcze w 1827 roku w Kuźnicy Kiedrzyńskiej żyło 110 mieszkańców w 15 domostwach. W roku 1888 mieszkańców było 268 (domów 35), natomiast przed wojną (w roku 1933) doliczono się 355 osób (43 domy). W tym czasie Kuźnicę Lechową zamieszkiwało już ponad 200 osób w 25 gospodarstwach. Współcześnie w dwóch sołectwach żyje tu 700 mieszkańców (467 w Kuźnicy Kiedrzyńskiej i 233 w Kuźnicy Lechowej).

 

Czarny Las

Między Kuźnicą Kiedrzyńską na północy, a Wolą Hankowską na południu, pośród zwarcie rosnącego niegdyś lasu, w XVIII wieku powstała najmłodsza osada – Czarny Las. Założyli ją w roku 1786 koloniści niemieccy pochodzący z Czech i środkowych Niemiec. W 1820 roku utworzono w niej szkołę z językami nauczania niemieckim i rosyjskim. Język polski wprowadzono do nauczania po I wojnie światowej, gdy obok starej szkoły wzniesiono nową (w 1923 roku). Służący do dzisiaj budynek szkolny powstał w 1959 roku. W okresie międzywojennym ludność Czarnego Lasu wyspecjalizowała się w uprawie truskawek. Około roku 1933 była to osada spora, posiadała bowiem 97 domów i 600 mieszkańców. Po wydarzeniach II wojny światowej w Czarnym Lesie osiedlili się repatrianci z Kresów Wschodnich. Ta stosunkowo młoda miejscowość jest też najmłodszym ośrodkiem parafialnym. Parafię Czarnoleską powołał Abp. Stanisław Nowak w 1988 roku. Czarny Las dzisiaj to sołectwo liczące około 1079 mieszkańców. Obok rolników, często specjalizujących się w ogrodnictwie, zamieszkują tu rzemieślnicy, czemu sprzyja bliskość dużego miasta.